Lonen en koopkracht door de eeuwen heen

In deze site wordt regelmatig gekeken naar de koopkracht van lonen en van munten die de afgelopen eeuwen gecirculeerd hebben. Dit op basis van bronnen over het verloop van de zilverwaarde, de index van het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis IISG en op basis van de CBS index. We kijken daarbij naar de koopkracht in vergelijking met euro's in 2024. Als een munt op enig moment een koopkracht had van € 5, wordt bedoeld dat die munt indertijd een waarde had vergelijkbaar met € 5 in 2024. Bedenk echter wel dat er vroeger veel minder producten te koop waren dan tegenwoordig en dat sommige producten die we nu heel gewoon vinden indertijd een enorme luxe waren. Dat maakt het vergelijken van koopkracht lastig. Bovendien schommelde de koopkracht de afgelopen eeuwen als gevolg van oorlogen, rampen, ziektes en mislukte oogsten. Die nemen we in deze site niet mee. Dus we kijken hier ook nog naar gemiddelden. Maar het geeft wel een idee.

Zo had een dubbele groot of stuiver in 1400 nog een koopkracht vergelijkbaar met€ 11 in 2024. Maar in 1975 had een stuiver nog slechts een koopkracht van € 0,10. De waarde van een stuiver liep dus flink terug. Daar tegenover staat dat de daglonen van arbeiders flink gestegen zijn. Dat was begin 1300 iets minder dan 1 stuiver of 2 grooten per dag. In de loop van de tijd liep dat dagloon gestaag op tot ongeveer 20 stuivers tussen 1675 en 1800. En daarna verder omhoog tot zo’n 60 stuivers of 3 gulden per dag rond 1900.  In de 20e eeuw liep dit snel verder op tot wel 50 gulden (1000 stuivers) per dag in 1975.

Naast het teruglopen van de waarde van een stuiver stegen dus wel de inkomens. Toch bleef de welvaart voor veel mensen lange tijd beperkt, zoals je zal lezen in deze site. Tussen 1675 en 1800 bleven de gemiddelde inkomens van arbeiders steken op zo’n 20 stuivers per dag, terwijl de koopkracht van een stuiver in die periode langzaam daalde van gemiddeld € 0,75 naar € 0,50 als gevolg van prijsstijgingen. Het zal toen geen vetpot geweest zijn voor de meeste mensen. In de 19e eeuw gingen de lonen gaandeweg sneller stijgen dan de inflatie, maar pas in de 20e eeuw ging het snel en stegen de inkomens en daarmee de welvaart veel sneller.

De koopkracht was tot eind 19e eeuw in het algemeen voor veel mensen mager met een koopkracht van zo’n tien tot enkele tientallen euro’s per dag.  Ter vergelijk; in Nederland was het gemiddeld dagloon in 2024 bij een minimum inkomen ongeveer 120 euro (incl. vakantiegeld en andere extra’s) en bij modale inkomens ongeveer 170 euro. Daar gaan nog belastingen van af, maar krijgt men wel voorzieningen voor terug.

In deze website heeft elke eeuw een eigen hoofdstuk. Vanaf de 14e eeuw tot en met de 20e eeuw. Elk hoofdstuk schetst een beeld van het gebruik van geld in de Nederlanden in die eeuw. Een beetje geschiedenis om de informatie in de juiste context te kunnen plaatsen, welke soorten zilvergeld er in die eeuw voornamelijk voorkwamen, wat de koopkracht indertijd was, wat je ervoor kon kopen en wat men als inkomen had. Elk hoofdstuk geeft een aantal voorbeelden van munten die in die eeuw in omloop waren.

Deze website volgt voor twee beroepen de inkomsten en uitgaven door de eeuwen heen. Voor een timmerman en voor een dokter. Beide beroepen bestonden al in de 14e eeuw en kennen we nog steeds. Elke eeuw beschrijft de ontwikkeling van hun vakgebieden, hoe ze leefden, wat ze daaraan uitgaven en hoe ze aan hun inkomsten kwamen.

Daarnaast wordt ook beschreven welke soorten woningen je elke eeuw kon huren, van goedkope kleine huisjes tot grote woningen met meerdere verdiepingen. En wat je daar ongeveer per week of per maand voor moest betalen. Ook wordt elke eeuw ingegaan op welke voedingsmiddelen en kleding toen zoal te koop waren, hoe men kon reizen en kon overnachten op reis en hoe men vrije tijd kon doorbrengen. 

Omdat prijzen bijna elke eeuw stegen, zijn de genoemde prijzen, uitgaven en inkomsten meestal gebaseerd op de situatie halverwege de eeuw. Veelal zullen de prijzen dus aan het begin van die eeuw lager zijn geweest en aan het einde van die eeuw hoger.

Heeft u interesse om munten uit deze periode te kopen of te verkopen, dan kunt u bij diverse bedrijven terecht.

Referenties

De informatie op deze website is voornamelijk gebaseerd op online onderzoek tussen 2018 en 2024. Geraadpleegde bronnen zijn veelal internetsites en online beschikbare gedigitaliseerde documenten, zoals kranten, tijdschriften en boeken. De internet adressen ten tijde van raadpleging zijn hieronder genoemd. Daarnaast is gebruik gemaakt van AI technologie ChatGPT.

Geraadpleegde bronnen zijn:

  • AI Chatbot Chat GPT. https://chat.openai.com/
  • Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis. https://iisg.amsterdam/nl/onderzoek/projecten/hpw/calculate.php. 1450-1800 Jan Luiten van Zanden, The prices of the most important consumer goods, and indices of wages and the cost of living in the western part of the Netherlands, 1450-1800. 1800-1913 Arthur van Riel, Indices of the cost of living, 1800-1913. 1913-1998 Jan Luiten van Zanden die de index uit CBS-indices haalde. Vanaf 1998: uit de CBS-index.
  • Hell, M. (2017). De Amsterdamse herberg (1450-1800): Geestrijk centrum van het openbare leven. https://dare.uva.nl/search?identifier=2caa072f-e73f-4428-9793-5af42c1a3ff5
  • Delpher Online. Kranten, Boeken en Tijdschriften. http://www.delpher.nl/
  • Beeldbank Stadsarchief Amsterdam. http://archief.amsterdam
  • CBS consumenten prijzen, o.a. 1800-2018. https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/80345NED/table?fromstatweb
  • Geld door de eeuwen heen, Van Beek, Jacobi, Scharloo. 1984
  • Geld van het koninkrijk, Jacobi, Van Beek , 1988
  • Wals, H. (2001). Makers en stakers. Amsterdamse bouwvakarbeiders en hun bestaan strategieën in het eerste kwart van de twintigste eeuw. Landsmeer. https://dare.uva.nl/personal/pure/nl/publications/makers-en-stakers-amsterdamse-bouwvakarbeiders-en-hun-bestaansstrategieen-in-het-eerste-kwart-van-de-twintigste-eeuw.html
  • De Middeleeuwse dwangburchtenvan West-Friesland en Alkmaar. http://www.dwangburchten.nl/nieuwb/nieb14.htm
  • Digitale etalages: Reisimpressies uit de 17e eeuw. https://www.digitaleetalages.nl/thema/amsterdam/amsterdam-als-reisdoel/van-herberg-tot-wijnvat--reisimpressies-uit-de-17de-eeuw.html
  • Quest: Dit betaalde je vroeger per nacht. https://www.quest.nl/maatschappij/geschiedenis/a26530952/zo-duur-was-eerste-hotel/
  • Amsterdam voor 5 duiten per dag, Maarten Hell en Emma Los, 2011. http://docplayer.nl/11600655-Amsterdam-voor-vijf-duiten-per-dag.html
  • Zó rijk bent u!, Robert Stiph, Elsevier. http://www.collective-action.info/sites/default/files/webmaster/_RES_PRE_ZoRijkBentU_Elsevier.pdf

De afgebeelde foto’s van munten en landkaarten zijn gemaakt door Arjan Evers, tenzij anders vermeld. De overige afbeeldingen zijn rechtenvrij verkregen via de online collectie van het Rijksmuseum, de beeldbank van Stadsarchief Amsterdam of via online beschikbare gedigitaliseerde kranten van Delpher.

Disclaimer

Deze site is voornamelijk gebaseerd op informatie die verkregen is via internet. Deze sites zijn genoemd bij de referenties, maar de kans bestaat dat die sites veranderen of er op enig moment niet meer zijn. Dit boek is ook samengesteld op basis van met AI Chatbot ChatGPT verkregen informatie. ChatGPT is in staat om op basis van artificiële intelligentie informatie te verzamelen en met elkaar in verband te brengen en zo een beeld te geven hoe iets in het verleden geweest zou kunnen zijn. Feiten en voorbeelden uit verschillende bronnen zijn gecombineerd om tot een samenhangend verhaal te komen. Ook wordt gebruik gemaakt van fictieve voorbeelden hoe iets geweest zou kunnen zijn. Dit wordt dan ook zo vermeld.

De afgebeelde geografische kaarten schetsen enkel bij benadering de indeling van de Nederlanden in de betreffende periode. Bovendien zijn die kaarten gemaakt op basis van de hedendaagse kustlijnen en dus niet conform de geografische situatie in die tijd. Dit om de toenmalige regionale indeling af te kunnen beelden op de huidige situatie.

Gegevens in tabellen en overzichten schetsen enkel gemiddelden. Er waren de afgelopen eeuwen grote uitschieters in prijzen en beschikbaarheid van producten enerzijds en inkomens en beschikbaar werk anderzijds als gevolg van oorlogen, ziektes, rampen en mislukte oogsten. Maar ook als gevolg van seizoenen en verschillen in regio’s. Deze uitschieters zijn niet meegenomen in dit overzicht